نشست علمی «بررسی روندهای سبک زندگی در ایران معاصر»

در تاریخ ۲۱ آبان ۱۴۰۳، نشست علمی با موضوع «بررسی روندهای سبک زندگی در ایران معاصر»  با همت انجمن مطالعات اجتماعی حوزه علمیه قم و همکاری و مشارکت موسسه امام خمینی(ره)، پژوهشکده نورالعلم و موسسه پژوهشی رسانه‌ای شناخت و با حضور جمعی از پژوهشگران و اندیشمندان حوزه سبک زندگی با هدف بررسی تطورات تاریخی، فرهنگی و اجتماعی سبک‌های زندگی در ایران برگزار شد.

در این نشست، دکتر سیدسعید زاهدزاهدانی در سخنانی به تحلیل جامع و همه‌جانبه تغییرات سبک زندگی در ایران پرداخت و به اهمیت توجه به ویژگی‌های تمدن نوین اسلامی در ایجاد یک الگوی پیشرفته و متناسب با فرهنگ و نیازهای جامعه تأکید کرد.

دکتر زاهدانی با تأکید بر تأثیرات متقابل تمدن‌های اسلامی، مدرن و نوین اسلامی در شکل‌گیری سبک‌های زندگی ایرانیان، اظهار داشت از زمان مواجهه ایران با تمدن مدرن، به‌ویژه پس از جنگ‌های ایران و روس، جامعه ایرانی با چالش‌هایی جدی در حفظ فرهنگ و تمدن بومی خود مواجه بوده است. این چالش‌ها در دوران قاجار، پهلوی و انقلاب اسلامی به اشکال مختلف ظهور کرده است.

وی اشاره کرد که در دوران پهلوی، برنامه‌های توسعه‌ای که عمدتاً تحت تأثیر سیاست‌های استعماری طراحی شده بود، نقش مهمی در تغییر سبک زندگی مردم ایران داشت. این برنامه‌ها بیشتر در راستای تأمین منافع کشورهای استعماری تنظیم شده بودند و موجب وابستگی اقتصادی و فرهنگی شدند.

از نگاه ایشان، انقلاب اسلامی نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران بود که با شعارهایی همچون «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» و«نه شرقی، نه غربی» تلاش کرد سبک زندگی اسلامی نوینی را بر پایه فقه زمان‌شناسانه و آگاهی از مسائل روز پایه‌ریزی کند.

در ادامه، وی به سه تمدن اصلی تأثیرگذار بر سبک‌های زندگی ایرانی اشاره کرد: تمدن گذشته اسلامی، تمدن مدرن و تمدن نوین اسلامی. این تمدن‌ها به‌عنوان زیرساخت‌های فرهنگی، مبنای شکل‌گیری سبک‌های مختلف زندگی در جامعه ایران شده‌اند. به عقیده وی، تمدن نوین اسلامی، برخلاف تصور برخی، تقلیدی از تمدن گذشته نیست، بلکه بر پیشرفت‌های علمی و فرهنگی تأکید دارد که بتواند چالش‌های زمانه را پاسخ دهد.

دکتر زاهدانی در ادامه‌ی بررسی سه سبک زندگی موجود و تحلیل تمدن نوین اسلامی، به عمق بیشتری در بحث ویژگی‌های تمدن نوین اسلامی پرداخت. در این بخش، محورهای مهمی در خصوص تغییرات و تمایزهای این تمدن نسبت به تمدن‌های گذشته و مدرن مطرح شد.

دکتر زاهدانی در ارائه خود ویژگی‌های کلیدی تمدن نوین اسلامی را برشمرد و به هشت ویژگی اساسی اشاره کرد. این ویژگی‌ها شامل اعتقاد به واقعیت غیب و مشهود، گسترش علوم تجربی با رویکرد اسلامی، رهبری جامعه توسط ولی فقیه، فلسفه با رویکرد کارایی، اجتماعی‌شدن علوم اسلامی، معرفت‌شناسی سه‌وجهی (حس، عقل و قلب)، برنامه‌ریزی بر اساس ولایت الهی، و تحول در علوم انسانی با محوریت اسلامی است.

همچنین در نظر ایشان، فرهنگ تمدن نوین اسلامی به سه لایه بنیادی (ارزش‌ها و اخلاق)، تخصصی (علم و معرفت) و عمومی (رفتارها و فناوری‌ها) تقسیم شد، که لایه بنیادی در مرکز قرار دارد. دکتر زاهدانی همچنین به تفاوت‌های تمدن نوین اسلامی با تمدن مدرن اشاره کرد، از جمله تأکید تمدن اسلامی بر خالقیت و ربوبیت الهی در مقابل انسان‌محوری تمدن مدرن، پذیرش هم‌زمان غیب و مشهود در تمدن اسلامی و توجه تمدن مدرن تنها به مشهودات، و تأکید بر عبودیت و تقرب به خدا در مقابل اصالت لذت و سود در تمدن مدرن.

در ادامه برخی از حاضرین به ارائه دیدگاه‌های خود درباره سخنان دکتر زاهدانی پرداختند:

دکتر امان‌الله فصیحی در سخنان خود به جایگاه مرجعیت در تمدن شیعی اشاره کرد و آن را نه یک امر فردی، بلکه نهادی اجتماعی با تأثیرات عمیق فرهنگی و تمدنی دانست. وی تأکید کرد که اندیشه‌های شخصیت‌هایی مانند علامه حلی، با وجود ظاهر فردی، تأثیرات اجتماعی گسترده‌ای داشته‌اند و پایه‌گذار تحولاتی مانند شکل‌گیری صفویه بوده‌اند. او همچنین بر اهمیت سبک زندگی در تمدن اسلامی و منازعات امروز، از جمله انتخابات آمریکا، تأکید کرد و خواستار بررسی عینی‌تر و کاربردی‌تر این مفهوم در جامعه ایران شد.

دکتر محمدرضا زهرایی در سخنان خود به منازعات سیاسی پیرامون سبک زندگی در جامعه اشاره کرد و گفت که این نزاع‌ها، به‌ویژه در انتخابات اخیر، حول موضوعاتی مانند ویلا‌سازی، آپارتمان‌سازی و دوگانه‌های مختلف مانند طب سنتی و مدرن شکل گرفته است. وی سپس دو سوال مطرح کرد: اول، در خصوص رابطه عامل و ساختار در شکل‌گیری صورت مطلوب سبک زندگی؛ و دوم، در خصوص جایگاه گزاره‌های توصیفی در دانش‌های عملی اسلامی، به ویژه در مورد تخصص‌های اسلامی، که آیا این گزاره‌ها می‌توانند فارغ از جهت‌گیری خاصی باشند یا خیر، زیرا این گزاره‌ها معمولاً پایه‌گذار دوگانگی‌ها و منازعات اجتماعی هستند.

خانم دکتر حیاتی در سخنان خود از روشمندی و ساختارمندی نشست تقدیر کرد و دو سوال مطرح کرد. نخست، در رابطه با سه سطح فرهنگ (بنیادین، عمومی و تخصصی) پرسید که آیا این سطوح به‌طور سلسله‌مراتبی برای عملیاتی شدن قرار دارند یا اینکه عمومی و تخصصی در عرض هم قرار می‌گیرند. دوم، در خصوص دوگانه‌ها، از جمله دوگانه اسلام و سکولاریسم، پرسید که آیا امکان جابجایی تعبیرات یا استفاده از واژه‌های دیگر برای رفع شبهات و حل این دوگانه‌ها وجود دارد، با توجه به اینکه دوگانه‌ها به‌طور طبیعی در خلقت وجود دارند.

دکتر سعید مقدم به بحثی در مورد برخورد با فرهنگ و تمدن غرب پرداخت و اشاره کرد که سخنان آقای دکتر به نظر تدافعی است، یعنی ما در تلاشیم تا این فرهنگ را هضم کنیم. اما وی پرسید که آیا نباید رویکردی تهاجمی در قبال تمدن غرب داشته باشیم؟ او خواستار توضیح شد که برای آغاز این نوع مواجهه تهاجمی با تمدن غرب، از کدام لایه و عرصه باید شروع کرد و افزود که در برخی مسائل، مانند حجاب و اهمیت خانواده، تمدن ما ظرفیت‌هایی برای تأثیرگذاری و طرح مسائل جدید دارد، به‌ویژه در مواجهه با جریان‌های مشابه در غرب.

تنظیم: مهدی مهدوی