حفظ حریم خصوصی در خانه با رویکرد قرآنی
دکتر مریم قربان‌زاده، عضو هیئت علمی مهندسی معماری در پژوهشی با عنوان «بازشناسی سلسله مراتب و وجوه محرمیت در خانه‌های سنتی ایرانی به‌ویژه فضای ورودی خانه‌های درون‌گرا جهت ارتقا سبک زندگی اسلامی»، با رویکردی توصیفی تحلیلی به معماری سنتی ایران و تأکید بر غنای هدفمند آن مبتنی بر فرهنگ و ارزش‌های والای ایرانی اسلامی پرداخته و همچنین به معرفی سلسله مراتب ورود به بنا و رسیدن به قلب خانه می‌پردازد و در پایان به‌طور خلاصه علل فراموشی این سنت ارزشمند مورد کنکاش قرار می‌دهد.
ایشان معتقد است با ظهور دین اسلام، حریم خانواده تقدس یافت و این تفکر در اندیشه معمار ایرانی نیز رسوخ یافت. انتخاب الگوی سبک زندگی بر ابعاد مختلف حریم خصوصی خانواده شامل ارتباطات، اطلاعات و حریم خصوصی فیزیکی تأثیرگذار است. حریم خصوصی فیزیکی در خانواده شامل محل زندگی و حریم خصوصی جسمانی اعضای خانواده است. توسعه فرهنگ و سبک زندگی غربی در سال‌های اخیر در کشور به‌دلیل عدم انطباق با فرهنگ و عرف جامعه ایرانی و اسلامی موجب نقض حریم خصوصی خانواده و اعضای آن است. در معماری ایرانی اسلامی با محوریت حفظ حریم خصوصی خانواده، طراحی منزل، تفکیک قسمت‌های خانه، رعایت حدود زن و مرد و.. در نظر گرفته‌می‌شود اما در فرهنگ غربی مبتنی بر ارزش‌های آن، حفظ حریم خصوصی خانواده و ارزش‌های اسلامی و فرهنگ معماری ایرانی در نظر گرفته نمی‌شود و سبک معماری آن موجب از بین رفتن حریم خصوصی خانواده خواهد شد، اما بهره گیری از فرهنگ بومی شده به‌دلیل انطباق با فرهنگ ایرانی اسلامی پذیرفته شده همراه با حفظ ارزش‌های اسلامی و ایرانی خواهد بود.
گفت گوی پیش‌رو با موضوع حفظ حریم خصوصی با رویکرد قرآنی انجام شده‌است.
- شما از خانه‌های درون‌گرا به‌عنوان الگویی ایرانی اسلامی یاد کرده‌اید؛ ظاهراً اسناد تاریخی گویای آن است که این مدل از خانه‌ها در ایران باستان ریشه دارد. در این باره توضیح می‌دهید؟
تاریخ پیدایش خانه‌های درون‌گرا به پیش از اسلام باز می‌گردد. نمونه آن را می‌توان در خانه‌های باستانی تپه زاغه متعلق به هزاره ششم ق. م یافت که حیاط در آن به‌عنوان رابط بین فضاهای خانه به کار گرفته می‌شد.
با ظهور دین اسلام، حریم خانواده تقدس یافت و این تفکر در اندیشه معمار ایرانی رسوخ یافت. خانه، در بافت شهری پیوسته، متراکم و درون‌گرا، فضایی خصوصی برای زندگی خانوادگی بود تا افراد از دید اشخاص نامحرم محفوظ باشند. فضای ورودی این نوع خانه‌ها به تبعیت از اهداف مذهبی و اجتماعی به‌شکلی طراحی می‌شد که افراد به‌صورت ناگهانی وارد خانه نشوند، به همین جهت طراحی فضای ورودی خانه‌های درون‌گرا، به‌گونه‌ای بود که مسیر حرکت در امتداد محوری غیرمستقیم شکل می‌گرفت.
- این منازل دارای چه ویژگی‌هایی بودند؟
اگر بخواهم به‌صورت مختصر به ویژگی‌های این مدل از خانه‌ها اشاره کنم، شامل این موارد است:
یک. داشتن ارتباط بصری مستقیم فضاهای داخل با فضاهای شهری بیرون خود
دو. فضاهای مختلف آن را عنصری مانند حیاط و یا صفه‌های سرپوشیده سازماندهی کرده است به‌نحوی که روزن‌ها و بازشوها به‌طرف این عناصر باشد. خانه‌های درون‌گرا، خانه‌هایی باحجاب هستند؛ دیوارهای بلند، دالان‌های مخصوص، عدم وجود پنجره و روزنه به بیرون، دست اندازه‌ای بلندتر از قامت انسان در پشت‌بام‌ها، وجود دیوارهای ضخیم، حجم پردازی و ترکیب شایسته فضاها، فرو رفتن خانه در زمین، این خانه‌ها را از تجاوزات بصری (دید مستقیم نامحرم) و استراق سمع و تبادل صدای ساکنین در واحد مسکونی هم‌جوار دور می‌کند.
در صورت کلی رعایت اصل درون گرایی به سبب انطباق با اصل حفظ حرمت خانواده در اسلام مورد تأیید و تشویق قرار گرفت و کاربرد آن در فضاهای معماری تداوم یافت.
خانه‌های قدیمی ایران به‌طور کلی دو بخش داشت: بیرونی و اندرونی. اندرونی بسیار گسترده‌تر از بیرونی بوده و خانه‌ای ویژه زندگی خصوصی خانواده بوده است که میان سرای بزرگی داشتند و گرداگرد آن اتاق‌های فراوانی ساخته می‌شد؛ بخشی از خانه تابستان نشین و بخش دیگر آن زمستان نشین بود؛ چرا که مردم همه مهمان‌دوست بودند و از سوی دیگر نمی‌خواستند مهمان را مستقیماً وارد زندگی خصوصی خود کنند، از این رو در بخش بیرونی از او پذیرایی می‌کردند.
در درون گرایی خانه‌های ایرانی جوهر زندگی به‌صورت محافظت شده جریان دارد با حصاری که بیرونی است و به کوچه و محله تعلق دارد، اما پشت این پرده و در درون، عناصر ساختمانی با تمام ویژگی‌ها و ظرافت و تزئین خود بروز می‌کنند و با آب و درخت و دیگر عناصر درونی به زندگی انسان‌های مستقر در آن غنا می‌بخشند. هر خانه، جهانی کوچک و حریمی است که پیوسته خانواده را در بر دارد.
- بنابراین وقتی از معماری ایرانی صحبت می‌کنیم، در اصل منظورمان همان معماری سنتی ماست که ریشه در آموزه‌های دین و یا آموزه‌های ایران باستان ما دارد که آکنده از عفاف و حیا است.
همین طور است. خانه‌های ایرانی عموماً به رعایت حریم خصوصی در کنار تکریم مهمان توجه داشتند تا جایی که آنچه معماری ایرانی اسلامی را متمایز از معماری غرب می‌کند، بیش از هر چیز توجه به حریم خصوصی در معماری است. این مسئله فارغ از محتوا و گزاره‌های دیگر، متمایزکننده این نوع معمای است. شاید ورود به خانه‌های ایرانی اسلامی این تمایز را بیش از پیش مشخص کند.
معماری ایرانی، معماری زنانه نبود، اما قدر و منزلت زنان و جایگاه زن در چارچوب ساختار زندگی ایرانی در تولید اثر معماری به‌خصوص در بُعد مسکن کاملاً مدنظر معمار ایرانی بوده است. دفاع از حریم در معماری ایرانی امری واجب و بدیهی بوده است.
برخی از عوامل ساختاری تأثیرگذار بر شکل حریم و حجاب در معماری ایرانی عبارتند از: نوع و نحوه زیستن مردم، دین و مذهب حاکم بر تفکرات و عقاید ایرانیان، نگرش تعصباتی به نوع زیستن زنان در جامعه ایرانی و ادراکات معنوی انسان از فضای معماری در راستای تعالیم آسمانی است.
حریم دادن در معماری مبتنی بر اصولی است که در نهایت منجر به امنیت و آرامش فضای خانه یا فضای سازه می‌شود به‌گونه‌ای که فرد در آن به آرامش برسد؛ در این زمینه و برای روشن‌تر شدن موضوع می‌توان به آیه ۸۰ از سوره مبارکه نحل اشاره کرد، در جایی که خداوند می‌فرماید «وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ سَکَناً؛ و خدا خانه‌هایتان را برای شما مایه آرامش قرار داد». اشاره آیه شریفه فوق به این مطلب که بخشی از خانه را محل آرامش معرفی کرده است، تأکید بر شکل گیری فضا و قلمروهای محرم در کالبد یک خانه مسکونی است.
- شما در پژوهش خود استناداتی به آیات قرآن و احادیث درباره حد محرمیت در معماری اسلامی انجام داده‌اید. در این زمینه به چه آیاتی دست یافتید؟
اشاره‌های قرآن و احادیث را به محرمیت که معماری می‌تواند در تحکیم آن نقش داشته‌باشد، در سه سطح طبقه بندی کردم:
سطح اول؛ در مقیاس روابط بین اعضای خانواده است:
خداوند در آیه ۵۹ سوره نور می‌فرماید: وَ إِذا بَلَغَ الْأَطْفالُ مِنْکُمُ الْحُلُمَ فَلْیَسْتَأْذِنُوا کَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللهُ لَکُمْ آیاتِهِ وَ اللهُ عَلِیمٌ حَکِیم؛ و هنگامی که اطفال شما به‌حد بلوغ رسیدند باید اجازه بگیرند، همان گونه که اشخاصی که پیش از آنان بودند اجازه می‌گرفتند؛ این‌چنین خداوند آیاتش را برای شما بیان می‌کند، و خداوند دانا و حکیم است.
این آیه شریفه حکم بر آن می‌کند که فضای مسکونی مسلمان باید دارای عرصه بندی‌های عمومی، نیمه خصوصی و خصوصی باشد. علاوه بر این، نقش دیگری که معماری می‌تواند در اجرای حکم ایفا کند، این است که به‌کمک موانع، مراحل، فاصله و کم کردن دسترسی‌ها، آدابی را در باب ورود به فضاهای خصوصی ایجاد کند؛ به این طریق می‌توان نه به‌وسیله آموزش بلکه توسط کالبد بنا نیز حریم‌ها را حفظ کرد؛ که البته در معماری گذشته از طریق وجود هشتی، جدا کردن اندرونی و بیرونی، ایجاد فاصله بین اتاق‌ها، ایجاد خلوت خانه در انتهای ۳ دری‌ها، ایجاد مانع‌های فیزیکی و دالان شاهد آن هستیم.
سطح دوم؛ ویژگی‌های کالبدی مسکن مسلمان است که در روایات این‌گونه توصیف‌شده‌اند: رسول اکرم (ص) فرمود سه چیز در این جهان مایه سعادت مرد مسلمان است: همسایه خوب، خانه وسیع و مرکب خوش‌رفتار و خانه کم وسعت را مذمت می‌کنند.
امیرالمؤمنین (ع) نیز بشارت داده است: «برای خانه شرافت و برکتی است، شرافت آن در وسیع بودن جلوی حیاط و منزل و صالح بودن خانواده است؛ اما برکت آن در برتری نشیمن‌گاه، وسعت صحن و حیاط و نیکو بودن همسایگانش نهفته‌است».
سطح سوم؛ آیات قرآن در مورد سطح سوم که روابط بین همسایگی را شامل می‌شود، در آیه ۲۷ سوره نور می‌فرماید «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بیو تا غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتّی تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَلی أَهْلِها ذال کم خَیْر لَکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، در خانه‌هایی غیر از خانه خود وارد نشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن خانه سلام کنید؛ این برای شما بهتر است، شاید متذکّر شوید.»
در این آیه که به اجازه گرفتن در هنگام ورود به خانه غیر خود اشاره دارد، اگر ما ورود را در ابعادی خردتر به هرگونه ورودی به حریم دیگران تعبیر کنیم، متوجه اهمیت محرمیت در مسکن مسلمان می‌شویم که حیاط‌ها، پنجره‌ها، درب‌ها همه و همه بخشی از محیط خصوصی و خانه فرد محسوب می‌شوند و هرگونه ورودی چه از طریق بصر و چه از طریق سمع از جانب قرآن منع شده‌است. همچنین در حدیثی از معصومین آمده است که اگر دری باز بود سر خود را پایین بیندازید و از تجسس پرهیز کنید.
از جنبه‌ای دیگر رسول اسلام (ص) فرمود: «حق همسایه آن است که بنای خود را از بنای او بالاتر نبرند و جریان هوا را بر وی مسدود نکنند» که این می‌تواند جدای از جنبه‌های اقلیمی (نور و باد) از نقطه‌نظر محرمیت و اشراف نیز مدنظر قرار بگیرد، که مرتفع شدن ساختمان موجب اشراف همسایه بر همسایه می‌شود و حریم‌های وی را می‌تواند بر هم زند و این در حالی است که در معماری اسلامی از محرمیت و نداشتن دید روی بنای مجاور از معیارهای طراحی در ساخت شهرهای اسلامی نام برده می‌شود و اهمیت حریم خصوصی و استحقاق برخورداری از آن و احترام به آن مورد توجه قرار گرفته است.
تنظیم: مهدی مهدوی
